Instytucjonalizacja, Bezpieczeństwo narodowe
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
J.Gryz,
Teoretyczne aspekty instytucjonalizacji stosunków transatlantyckich
Jarosław Gryz
Teoretyczne aspekty instytucjonalizacji stosunków
transatlantyckich
Instytucjonalizacja stosunków transatlantyckich stawia pytania dotyczące jej
charakteru, kształtu oraz istoty. Dotyczy bowiem określonych państw, zorga-
nizowanych w pewną grupę współpracujących i współdziałających podmiotów,
które łączą specyficzne więzi polityczne, ekonomiczne, kulturowe, posiada-
jących pewną wspólną tożsamość, która umożliwia koordynację działań na
forum międzynarodowym oraz występowanie jako pewna całość. Istnieje zatem
potrzeba określenia, czym jest instytucjonalizacja stosunków transatlantyckich,
jaką grupę państw ona obejmuje i jaki jest rodzaj więzi, która stanowi
o złożoności relacji.
1. Instytucjonalizacja – definicja pojęcia
Instytucjonalizacja w stosunkach międzynarodowych, w tym instytucjo-
nalizacja w stosunkach transatlantyckich, stanowi proces, który kształtuje
współczesną rzeczywistość, jej złożoność, zakres oraz istotę. Dotyczy bowiem
państw oraz łączących je stosunków.
Instytucjonalizacja towarzyszy tym
stosunkom i nabiera znaczenia wraz z ich rozwojem jako zjawisko oraz pojęcie
odnoszące się do procesu zachodzącego we wzajemnych relacjach. Odwołując
się do definicji występujących w literaturze przedmiotu (wywodzący się od
łacińskiego słowa
instituto,
oznaczającego urządzanie jak i zwyczaj), termin
instytucjonalizacja współcześnie rozumiany jest jako proces cechujący rozwój
ludzkich społeczności, osadzony w określonej przestrzeni oraz czasie.
Zgodnie
z tą wykładnią pojęcie „instytucja” w sensie filozoficznym oznacza to, co
ustanowione przez społeczeństwo, a więc wniesione przez kulturę wobec tego
*
Dr
Jarosław Gryz
– Akademia Obrony Narodowej.
1
Por. T.Pawłowski,
Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach społecznych
, Warszawa 1978.
2
W.Bieńkowski,
Problemy teorii rozwoju społecznego
, Warszawa 1966, s.125.
9
Studia Europejskie, 3/2002
wszystkiego co naturalne.
W ujęciu socjologicznym są to stałe i wyspecjali-
zowane sposoby działań praktycznych określonej grupy osób lub współ-
działających zespołów wykonujących funkcje doniosłe dla życia zbiorowego;
w sensie prakseologicznym są to zinstytucjonalizowane relacje w ramach grupy
osób wykonujących czynności ze względu na cel nadrzędny, realizowany
poprzez wspólne wykonawstwo zadań cząstkowych.
Natomiast zgodnie z teorią
organizacji, za instytucje uważa się wszelkie zorganizowane systemy działań
ludzkich (w warunkach trwałości i powtarzalności), obejmujące zespolone
celowo grupy osób mających odpowiednie przygotowanie i wyposażenie.
Należy zatem przyjąć, że instytucje zabezpieczają realizację wartości,
interesów i celów określonych grup społecznych oraz ich bazy społeczno-
ekonomicznej (w ramach pewnego, ustalonego porządku społecznego) oraz,
poprzez zinstytucjonalizowane formy współpracy międzynarodowej, narodów.
Łączą zatem sferę świadomości i praktyki życia społeczeństw stając się
atrybutem we wzajemnych stosunkach pozwalającym na określenie wspólnych
celów oraz form ich realizacji. Wprowadzają ład, w ramach którego państwa
łatwiej formułują swą politykę, stając się tym samym bardziej pewnymi
w podejmowanych działaniach oraz wiarygodnymi dla swych partnerów.
Dlatego też w stosunkach międzynarodowych pojęcie „instytucjonalizacja” jest
pochodną pojęcia „instytucja” jako sformalizowanej formy współpracy
w postaci „zinstytucjonalizowanego dialogu”, będącego rezultatem spotkań
i systematycznych konsultacji oraz „zinstytucjonalizowanych przyjaznych
stosunków”, które są z kolei rezultatem współpracy w ramach np. grup
roboczych i zadaniowych oraz „zinstytucjonalizowanego sojuszu”: politycznego,
militarnego czy gospodarczego.
Pojęcie „instytucjonalizacja” określa pewien
szczególny proces współpracy międzynarodowej, a także jego formę.
Instytucjonalizacja stanowi zatem proces obejmujący państwa oraz stosunki między
nimi, wpisane w dwu- i wielostronne formy współpracy międzynarodowej.
W związku z tym przyjęta na użytek niniejszego opracowania definicja
„instytucjonalizacji” odnosi się do państw oraz zinstytucjonalizowanych form
współpracy między nimi, czyli organizacji i instytucji, w których realizują się
stosunki międzynarodowe.
3
D.Julia,
Dictionare dl la philosophie
, Paris 1964, s.146.
4
J.Zieleniewski,
Organizacja zespołów ludzkich
, Warszawa 1967, s.153.
5
T.Kotarbiński,
Traktat o dobrej robocie
, Wrocław 1973, s.107.
6
B.Malinowski,
A Scientific Theory of Culture and Other Essays,
London 1969, s.39.
7
Na potrzeby niniejszej pracy za interes narodowy przyjmuje się relację między jakimś stanem
obiektywnym, aktualnym lub przyszłym, a oceną tego stanu z punktu widzenia korzyści, jakie
przynosi lub przynieść może – patrz Ch.Swanton,
Concepts of Interests
, „
Political Theory”
,
no. 1/1980.
8
J.Kukułka,
Pojęcie i istota instytucjonalizacji w stosunkach międzynarodowych,
„
Stosunki
Międzynarodowe”
, nr 6/1987, s.41–43.
10
J.Gryz,
Teoretyczne aspekty instytucjonalizacji stosunków transatlantyckich
Istotą procesu instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych, w tym
transatlantyckich, jest przechodzenie przez pewne etapy, na których zwiększa
lub zmniejsza się intensywność współpracy między państwami. W tym miejscu
można wyróżnić wymogi, które określają powyższy proces: wymóg istotności,
czyli wiedzy, na podstawie której realizowany jest proces instytucjonalizacji
oraz postępowania, ważnego z uwagi na interesy danej zbiorowości między-
narodowej; wymóg zorganizowania, czyli uporządkowania zasobów wiedzy
i doświadczenia; wymóg kontroli, sprawowanej przez społeczność międzynarodową
nad procesem instytucjonalizacji.
W związku z powyższym, można wnioskować, iż instytucjonalizacja
stanowi element zmian i ewolucji danej zbiorowości oraz pewnego, ustalonego
bądź kształtującego się systemu. Jako proces wywiera wpływ na utrwalanie
i stabilizowanie ich funkcjonowania na kolejnych etapach zmienności i rozwoju.
Jest pochodną internacjonalizacji i współzależności występujących w stosunkach
międzynarodowych. Wyraża bowiem tendencję do kształtowania nowych, coraz
bardziej złożonych więzi między członkami zbiorowości oraz elementami
systemu.
W tym kontekście w literaturze przedmiotu wyróżniane są główne nurty
instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych. Pierwszym są instytucje,
normy i procedury dyplomatyczne wynikające z rozwijającego się empiryzmu
międzynarodowego; drugim – upowszechnianie organizacji międzyrządowych;
trzecim – sektorowy rozwój instytucjonalizacji stosunków politycznych,
kulturalnych, gospodarczych; czwartym – upowszechnianie wspólnot między-
państwowych, które zaczęły powstawać w drugiej połowie XX wieku.
Nurty te
zawierają w sobie ocenę rzeczywistości międzynarodowej oraz jej złożoności.
Określają również sposoby realizacji celów.
Poszczególne społeczeństwa w sposób zróżnicowany dążą do wychodzenia
na zewnątrz w rozmaitych dziedzinach życia oraz oddziałują na procesy
współżycia z innymi w środowisku międzynarodowym, w ramach stosunków
międzynarodowych.
Każde z nich ma bowiem inne potrzeby, możliwości
i środki realizacji szczegółowych procesów internacjonalizacji swojej
9
P.L.Berger, T.Luckmann,
Społeczne tworzenie rzeczywistości
, Warszawa 1983.
10
J.Kukułka,
Procesy internacjonalizacji i współzależności w stosunkach międzynarodowych
w:
Stosunki międzynarodowe - geneza - struktura - dynamika,
red. E.Haliżak, R.Kuźniar,
Warszawa 2000, s.230.
11
J.Kukułka,
Teoria stosunków międzynarodowych,
Warszawa 2000, s.205–206.
12
Patrz B.Malinowski,
A Scientific Theory of Culture and Other Essays,
London 1969,
s.62–65; R.Ryszka,
Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne
, Warszawa 1984, s.162;
R.Merton,
Teoria socjologiczna i struktura społeczna,
Warszawa 1982, s.197–198.
13
Szerzej nt. definicji pojęć „środowisko międzynarodowe” i „stosunki międzynarodowe”
por.: R.Kuźniar,
Stosunki międzynarodowe – istota, uwarunkowania, badanie
w:
Stosunki
międzynarodowe…
, op.cit., s.15-32.
11
Studia Europejskie, 3/2002
gospodarki, kultury, nauki, informacji i innych dziedzin życia zbiorowości.
Motywacje ich działania w relacjach międzynarodowych wiążą się z koniecznością
zaspokajania określonych potrzeb społecznych, kulturowych, politycznych oraz
realizacją swych interesów. Dlatego
„regułą stało się tworzenie przez państwa
trwałych i celowo współdziałających zespołów oddziaływań międzynarodowych,
stanowiących nowe węzły komunikowania oraz ramy zbiorowego rozpatrywania
i rozwiązywana problemów będących wspólnym przedmiotem zainteresowania”
.
Narastające współzależności są zasadniczym czynnikiem zmieniającym treść
i charakter stosunków międzynarodowych. W istocie oznaczają powstanie
swoistych więzi społecznych, których wyrazem są względnie trwałe i powtarzalne
oddziaływania między społeczeństwami zorganizowanymi w państwa.
W praktyce tworzy to sytuację, w której rozwój państw i społeczeństw warunkuje
rozwój innych. Towarzyszy temu wysoki stopień wrażliwości wewnętrznej
państw na wydarzenia zewnętrzne.
Podobnie rzecz wygląda w przypadku instytucji międzynarodowych
i środowiska międzynarodowego. Według J.Kukułki wpływ środowiska na
instytucje międzynarodowe jest wyraźny zarówno w czasie ich tworzenia, jak
też w toku ich funkcjonowania. Uwarunkowania polityczne, ekonomiczne,
społeczne czy cywilizacyjne inaczej oddziałują na stosunki między podmiotami,
które współtworzą daną instytucję, a inaczej na ich stosunki z zewnętrznym
środowiskiem międzynarodowym. W pierwszym przypadku stosunki podmiotów
odpowiadają z reguły zasadom suwerennej równości państw i solidarności grup
społecznych, w drugim zaś są one wypadkową układu sił i tendencji do
uzyskiwania przewagi w środowisku międzynarodowym. W związku z tym
instytucje częściej poddawane są presji środowiska zewnętrznego niż mogą
wpływać na jego zmianę. Wynika to z faktu, że każda zmiana układu sił
w środowisku oraz zmiana stosunków między środowiskiem a zbiorowością
związaną z instytucją wywołuje zakłócenia w realizacji jej funkcji, a może
nawet zagrozić jej istnieniu.
Określone powyżej zmiany wywołują ponadto konieczność modyfikacji
struktur i działań instytucji tak, aby sprostała pojawiającym się wyzwaniom
i zagrożeniom. Dzieje się tak, gdyż
„dysfunkcjonalne i funkcjonalne
oddziaływanie środowiska zewnętrznego na procesy instytucjonalizacji i na
funkcjonowanie instytucji międzynarodowych jest w zasadzie elastyczne”
.
Zgodnie z prawem współzależności międzynarodowych dochodzi do stałego
oddziaływania podmiotów stosunków międzynarodowych, a tym samym zmiany
14
J.Kukułka,
Teoria stosunków międzynarodowych…
, op.cit., s.205.
15
International Theory. Critical Investigations,
ed. J.Der Derian, London 1977.
16
R.Kuźniar,
Współzależność jako prawidłowość stosunków międzynarodowych
, „
Sprawy
Międzynarodowe”,
nr 4/1988, s.111.
17
J.Kukułka,
Teoria stosunków międzynarodowych…
, op.cit., s.210.
12
J.Gryz,
Teoretyczne aspekty instytucjonalizacji stosunków transatlantyckich
ich pozycji w zachodzących relacjach, zarówno tych wewnętrznych, jak
i zewnętrznych z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych.
Można
zatem wnioskować, iż ład międzynarodowy, będący funkcją stosunków łączących
państwa w relacjach dwu- i wielostronnych, stanowi sumę zinstytucjonalizo-
wanych form współpracy międzynarodowej. Form, w ramach których państwa
realizują swe interesy i które stanowią narzędzie ich polityki na rzecz stabilizacji,
utrzymania i utrwalenia pozytywnych dla nich aspektów rzeczywistości
międzynarodowej oraz legitymizacji działań i inicjatyw zmierzających do
rozwiązania określonych problemów międzynarodowych. W tym ujęciu, wpływ
państw na środowisko międzynarodowe w celu realizacji własnej wizji
stosunków międzynarodowych odbywa się w ramach procesu instytucjonalizacji
oraz będących jego efektem instytucji międzyrządowych.
2. Natura instytucjonalizacji stosunków transatlantyckich
Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych, w tym instytucjonalizacja
stosunków transatlantyckich, wiąże się z procesem narastania współzależności.
Te zaś wynikają z postępującej internacjonalizacji różnych sfer życia.
W konsekwencji stają się elementem interakcji i więzi między państwami oraz
ich społeczeństwami. Liczba powiązań między krajami nie przesądza jednak
o tym, że współzależności są trwałym czynnikiem wzajemnych relacji, lecz ich
natura. Jeżeli zerwanie wzajemnych stosunków jest kosztowne oraz niesie z sobą
negatywne konsekwencje dla biorących udział w procesie stron oznacza to, że są
one względnie trwałe.
Współzależności te mają charakter wielowymiarowy,
wielopłaszczyznowy oraz kaskadowy, związany z dynamiką ich narastania
i wpływają na dokonującą się współcześnie instytucjonalizację relacji
międzynarodowych, wyrażaną między innymi poprzez tworzenie wspólnot
międzynarodowych, które pełniej i skuteczniej są w stanie realizować interesy
uczestników w środowisku międzynarodowym.
Samo tworzenie wspólnot, jak
wskazuje V.Radovan, wiąże się ze stopniowym zanikaniem argumentu siły
w stosunkach międzynarodowych jako podstawowego ich narzędzia oraz
pojawieniem się innych: ekonomicznych, społecznych, politycznych czy
cywilizacyjnych instrumentów realizacji polityki państw.
18
Patrz J.Kukułka,
Teoria stosunków międzynarodowych…,
op.cit. oraz
International Theory.
Critical Investigations…,
op.cit.
19
Dillemmas of World Politics. International Issues in Changing World,
ed. J.Baylis,
N.Rengger, Oxford 1992, s.30-33.
20
Szerzej nt. współzależności por.: R.Kuźniar,
Współzależność jako prawidłowość stosunków
międzynarodowych…,
op.cit.
21
V.Radovan,
Międzynarodowe stosunki polityczne,
Warszawa 1980.
13
[ Pobierz całość w formacie PDF ]