Instrukcje pracy operacyjej aparatu bezpieczeństwa (1945-1989)(1), Historia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1
INSTRUKCJE
PRACY
OPERACYJNEJ
APARATU
BEZPIECZE¡STWA
(1945–1989)
Opracowa∏ i wst´pem opatrzy∏
Tadeusz Ruzikowski
WARSZAWA 2004
1
Projekt ok∏adki
Krzysztof Findziƒski
Redakcja
Tadeusz Ruzikowski
Redakcja techniczna
Andrzej Broniak
Korekta
Marta Danielik, Tadeusz Ruzikowski, Anna Zawadzka
Na ok∏adce:
pierwsza stona instrukcji nr 03/55
Sk∏ad i ∏amanie
Katarzyna Szubka
Druk i oprawa
Instytut Technologii Eksploatacji
ul. Pi∏askiego 6/10, 26-600 Radom
© Copyright by Instytut Pami´ci Narodowej
Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
Seria „Materia∏y pomocnicze Biura Edukacji Publicznej IPN”: tom 1
2
SPIS TREÂCI
Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci . . . . . . . 23
Rozkaz nr 025/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa publicznego z siecià agenturalnà . . . . . . . . . . . . . 29
Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa z siecià agenturalnà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego
i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Instrukcja nr 04/55 o zasadach pracy z agenturà w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL . . . . 69
Zarzàdzenie nr 0121/60 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych
przepisów o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa . . . . . . . . 93
Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej
S∏u˝by Bezpieczeƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Zarzàdzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie
pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Instrukcja o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych
(Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r.) . . . . . 123
Zarzàdzenie nr 00102 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 09 grudnia 1989 r. w sprawie zasad
dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Instrukcja w sprawie szczegó∏owych zasad dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa
(Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 00102 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 09 grudnia 1989 r.) . . . . 142
3
WST¢P
Do koƒca lat osiemdziesiàtych badania nad historià aparatu bezpieczeƒstwa stanowi∏y monopol ba-
dawczy historyków resortowych
1
. Dopiero po prze∏omie 1989 r. zaistnia∏y warunki do prowadzenia nieza-
le˝nych badaƒ. W ciàgu ostatnich lat ukaza∏o si´ kilka nowych, znaczàcych publikacji êród∏owych, rozsze-
rzajàcych wiedz´ na temat formalnych uwarunkowaƒ dzia∏alnoÊci aparatu bezpieczeƒstwa, szczególnie
s∏u˝b pe∏niàcych rol´ policji politycznej
2
. Warto wspomnieç niektóre z tych prac. W latach 1993–1996 uka-
zywa∏a si´ pionierska seria wydawnicza „Ze zbiorów Centralnego Archiwum MSW”, zawierajàca biulety-
ny informacyjne MBP z lat 1946–1948
3
. Wydana zosta∏a te˝ seria „Dokumenty” pod redakcjà Andrzeja
Paczkowskiego. Zawiera∏a ona zbiory protoko∏ów, wystàpieƒ na naradach i odprawach Ministerstwa Bez-
pieczeƒstwa Publicznego oraz nieliczne dokumenty normatywne
4
. Prze∏omem w dost´pie i mo˝liwoÊciach
badaƒ naukowych nad aktami normatywnymi regulujàcymi dzia∏alnoÊç aparatu bezpieczeƒstwa sta∏o si´
powstanie Instytutu Pami´ci Narodowej w 2000 r. Warto w tym kontekÊcie wspomnieç m.in. publikacje
Tomasza Balbusa i Grzegorza Majchrzaka. Pierwszy z nich opublikowa∏ instrukcj´ o pracy operacyjnej
z lutego 1945 r. oraz jest wspó∏autorem wyboru dokumentów dotyczàcych likwidacji przez UB rzeszow-
skiego wydzia∏u WiN. Drugi natomiast wyda∏ cenny zbiór dokumentów z okresu stanu wojennego (wraz
z Bogus∏awem Kopkà)
5
. Pe∏niejszà informacj´ na temat badaƒ nad komunistycznym aparatem represji
w Polsce lat 1944–1989 zawiera opracowanie przygotowane w 2002 r. przez pracowników IPN Bogus∏awa
Kopk´ i Grzegorza Majchrzaka
6
.
1. Instrukcje operacyjne
TreÊç aktów normatywnych dotyczàcych pracy z tajnymi wspó∏pracownikami (TW) oraz prowadzenia
spraw operacyjnych mia∏a charakter tajny i by∏a niedost´pna dla osób nieb´dàcych funkcjonariuszami SB.
Dokumenty te stanowi∏y podstaw´ codziennej dzia∏alnoÊci operacyjnej SB i by∏y szeroko wykorzystywane
w materia∏ach dydaktycznych przeznaczonych dla pracowników aparatu bezpieczeƒstwa
7
. W dotychczaso-
wych badaniach zagadnienia zwiàzane z instrukcjami o pracy operacyjnej SB nie doczeka∏y si´ dotàd szer-
szego potraktowania. Do wyjàtków nale˝y publikacja zbioru dokumentów
Tajni wspó∏pracownicy – doku-
menty
, wydanego w 1993 r. w zwiàzku ze sprawà tzw. listy Macierewicza. Znalaz∏y si´ w nim m.in. ksero-
kopie pierwszej instrukcji o pracy operacyjnej z 1945 r. (opublikowanej póêniej przez wspomnianego ju˝
Tomasza Balbusa) oraz kolejnej z 1970 r. Zbiór ten, jakkolwiek znaczàcy w swoim charakterze poznaw-
czym, nie funkcjonowa∏ do tej pory szerzej w obiegu naukowym
8
. Instrukcja z 1970 r. doczeka∏a ponow-
nej publikacji wraz z poprzedzajàcym jà wst´pem Henryka G∏´bockiego
9
. Niniejszy zbiór instrukcji po raz
pierwszy gromadzi w jednym miejscu instrukcje o pracy operacyjnej z lat 1945–1989.
Ustrój komunistyczny wprowadzany w Polsce od lipca 1944 r. od poczàtku budowany by∏ na dwóch
podstawowych filarach: aparacie represji (obejmujàcym aparat bezpieczeƒstwa, wojsko oraz wymiar spra-
wiedliwoÊci) oraz partii komunistycznej. Ich struktury rozrasta∏y si´ równolegle w szybkim tempie. WÊród
organów strzegàcych „bezpieczeƒstwa”, tworzonych przez nowe w∏adze powojennej Polski, kluczowà ro-
l´ odgrywa∏a policja polityczna, czyli Urzàd Bezpieczeƒstwa, a nast´pnie S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa. Jak ju˝
wspomniano, policja polityczna zmienia∏a kilkakrotnie swoje formalne usytuowanie w strukturach w∏adzy
paƒstwowej PRL. Zawsze jednak by∏a wa˝nym narz´dziem zarówno w r´kach kierownictwa resortu, jak
i w∏adz partyjnych. Szeroko poj´ta agentura sta∏a si´ natomiast istotnym Êrodkiem s∏u˝àcym terroryzowa-
niu spo∏eczeƒstwa
10
. Dostarcza∏a informacji (najcz´Êciej w postaci donosów) wykorzystywanych nast´pnie
przy represjonowaniu osób i Êrodowisk prowadzàcych, zdaniem UB (SB), „wrogà dzia∏alnoÊç” lub te˝
o takowà jedynie podejrzewanych
11
. Prac´ policji politycznej z agenturà regulowa∏y instrukcje o pracy ope-
racyjnej wydawane przez kierownictwo MBP, KdsBP, MSW. Wed∏ug szefa resortu spraw wewn´trznych
z poczàtku lat siedemdziesiàtych Franciszka Szlachcica instrukcja o pracy operacyjnej by∏a „kodeksem po-
st´powania operacyjnego” oraz „obrazem naszej [resortu spraw wewn´trznych – T.R.] wiedzy o pracy bez-
pieczeƒstwa, o zadaniach, zamiarach, metodach, Êrodkach i celach”
12
. Przepisy zawarte w instrukcjach by-
∏y wskazówkami dla pracowników aparatu bezpieczeƒstwa, w jaki sposób majà oni pozyskiwaç (werbowaç)
agentur´ (tajnych wspó∏pracowników) oraz pracowaç z nià
13
.
Instrukcja o pracy operacyjnej jako dokument o charakterze normatywnym
14
porusza∏a szerokie spek-
trum zagadnieƒ zwiàzanych z codziennà pracà operacyjnà SB. JednoczeÊnie, co chyba charakterystyczne,
nigdy nie opisywa∏a ich w sposób wyczerpujàcy. Stàd wiele zagadnieƒ szerzej omawiano w rozlicznych ob-
4
szernych opracowaniach o charakterze szkoleniowym. Do g∏ównych problemów poruszanych w instruk-
cjach nale˝a∏y: wybór kandydatów na tajnych wspó∏pracowników, zbieranie informacji na temat kandyda-
ta (opracowywanie), pozyskanie tajnego wspó∏pracownika (werbunek), praca z tajnymi wspó∏pracownika-
mi (spotkania) i ich kontrola. Wspomniane g∏ówne tematy sk∏ada∏y si´ z kolei z szeregu problemów szcze-
gó∏owych. Wiele miejsca w instrukcji poÊwi´cano równie˝ tzw. sprawom operacyjnym wszczynanym naj-
cz´Êciej w∏aÊnie dzi´ki informacjom tajnych wspó∏pracowników. Oni równie˝ cz´sto odgrywali kluczowà
rol´ w prowadzonych przez SB sprawach operacyjnych.
Instrukcja wyznacza∏a ramy post´powania pracowników SB w pracy operacyjnej. Od wspomnianych
norm niekiedy jednak odst´powano. Powodem tego mog∏a byç zarówno nieznajomoÊç instrukcji wÊród
pracowników SB, jak i zwyk∏e wygodnictwo lub po prostu lenistwo. Warto w tym miejscu zaznaczyç, ˝e
prac´ resortu spraw wewn´trznych regulowa∏y setki szczegó∏owych aktów normatywnych ró˝nej rangi.
Formalnie pracownicy SB powinni byli znaç ich treÊç w wymaganym dla danego pracownika zakresie,
niezb´dnym do wykonywania codziennych obowiàzków. W tym kontekÊcie Êwieciç przyk∏adem winni
zapewne prze∏o˝eni szeregowych pracowników operacyjnych. Jednak˝e, jak wskazujà dokumenty, licz-
ba normatywów przerasta∏a mo˝liwoÊci poznawcze tak˝e kierownictwa wy˝szego szczebla. Przyk∏ado-
wo w 1972 r. a˝ 1183 dokumenty okreÊla∏y uprawnienia i obowiàzki kierowników jednostek w centra-
li MSW i z tego wzgl´du wi´kszoÊç z normatywów „nie by∏a znana”. Istniejàce dokumenty cz´sto by∏y
uzupe∏niane o nowe przepisy bàdê te˝ wykreÊlano z nich niepotrzebne fragmenty. W takiej sytuacji je-
dynym rozwiàzaniem pozostawa∏o, jak pisano w materiale z jednej z narad, poleganie na „doÊwiadcze-
niu i zdrowym rozumie” kierowników poszczególnych jednostek organizacyjnych SB
15
. Z powy˝szych
wzgl´dów zdarza∏y si´ przypadki „b∏´dnej interpretacji instrukcji”. Mia∏y one miejsce np. w zastoso-
waniu przepisu o pomocy obywatelskiej jako êródle informacji (zach´cano do korzystania z niej w in-
strukcji nr 03/60 i póêniejszych). W efekcie zach´ta ta, jak zauwa˝ono na naradzie w MSW w latach
siedemdziesiàtych, spowodowa∏a „deprecjacj´ tajnych wspó∏pracowników na korzyÊç tzw. kontaktów
obywatelskich”, to zaÊ z kolei doprowadzi∏o do zmniejszenia si´ wiedzy funkcjonariuszy SB na temat
sytuacji w rozpracowywanych Êrodowiskach
16
. Jak si´ okaza∏o, mimo – a mo˝e w∏aÊnie dzi´ki – wielo-
Êci przepisów regulujàcych prac´ oficerów operacyjnych tzw. zdrowy rozsàdek w praktycznej pracy
funkcjonariuszy SB musia∏ odgrywaç znaczàcà rol´ (i zapewne odgrywa∏). Pozwala∏ na podejmowanie
decyzji, które zapewnia∏y skutecznoÊç dzia∏ania nawet w niejasnych prawnie okolicznoÊciach, co mia-
∏o miejsce np. w takich przypadkach, gdy praktyka wyprzedza∏a uregulowania prawne. Cz´sto si´ to
zapewne zdarza∏o, skoro prace nad instrukcjami trwa∏y latami
17
. Wprowadzanie nowych instrukcji wy-
nika∏o ze zmieniajàcych si´ w czasie celów strategicznych aparatu bezpieczeƒstwa, doÊwiadczeƒ do-
tychczasowej pracy operacyjnej, a tak˝e, co nie mniej wa˝ne, zwiàzane by∏o ze zmieniajàcym si´ kie-
rownictwem MSW
18
.
Jak ju˝ wspomniano, pierwsza, tymczasowa, instrukcja zosta∏a opublikowana przez MBP ju˝ w lutym
1945 r., kolejne w latach 1953, 1955, 1960, 1970, a ostatnia przed rozwiàzaniem SB, w grudniu 1989 r.
Szczegó∏owe dane dotyczàce poszczególnych instrukcji zamieszczone sà poni˝ej w porzàdku chronolo-
gicznym:
Rok
Nazwa instrukcji
Data na
Rozkaz/zarzàdzenie/
dokumencie
osoba zatwierdzajàca
1945
Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy
12 II 1945 r.
minister bezpieczeƒstwa
i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci
publicznego
Stanis∏aw Radkiewicz
1953
Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa
15 VIII 1953 r.*
Rozkaz nr 025/53
z siecià agenturalnà
z 15 VIII 1953 r.*,
minister bezpieczeƒstwa
publicznego
Stanis∏aw Radkiewicz
1955
Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia
11 III 1955 r.
Rozkaz**
rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej
przewodniczàcego KdsBP
w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL
W∏adys∏awa
Dworakowskiego
24 III 1955 r.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]