inkluzje w szmaragdach ...

inkluzje w szmaragdach naturalnych, GEOLOGIA

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
POLSKIE TOWARZYSTWO GEMMOLOGICZNE
Inkluzje w szmaragdach
naturalnych
a
d
Tomasz Sobczak
b
e
W praktyce gemmologicznej za inkluzjê uwa¿a siê ka¿de
obce cia³o sta³e, ciek³e i gazowe, a tak¿e ich mieszaniny fa-
zowe, hermetycznie zamkniête w masie kryszta³u w czasie
jego krystalizacji lub/i w wyniku póniej zachodz¹cych pro-
cesów geologicznych. Inkluzj¹ mo¿e byæ te¿ szczelina ³upli-
woci, pêkniêcie lub inny naturalny defekt wewnêtrzny, za-
k³ócaj¹cy bieg wi¹zki wiat³a w kamieniu. Przyjmuje siê, ¿e
¿aden surowiec powsta³y w warunkach naturalnych nie jest
wolny od inkluzji. Dotyczy to szczególnie szmaragdów, któ-
re ze wzglêdu na licznoæ inkluzji (stopieñ czystoci) zalicza
siê do typu III. Wed³ug definicji typ ten obejmuje kamienie,
w których inkluzje s¹ powszechne i ³atwo dostrzegalne,
a mimo to s¹ cenione jako kamienie jubilerskie.
Za podstawê systematyki inkluzji przyjmuje siê takie kry-
teria, jak geneza, stan skupienia, rodzaj i charakter oraz stan
fazowy uk³adu.
Ze wzglêdu na genezê wyró¿nia siê nastêpuj¹ce inkluzje:
1) pierwotne protogenetyczne, tworz¹ce siê przed wykry-
stalizowaniem kryszta³u podstawowego, zamkniête w krysz-
tale w czasie jego wzrostu, zwykle w postaci ró¿nej wielko-
ci wrostków krystalicznych;
2) pierwotne syngenetyczne, formuj¹ce siê równoczenie
z kryszta³em podstawowym;
3) epigenetyczne (wtórne), powstaj¹ce po wykszta³ceniu
siê kryszta³u podstawowego.
Ze wzglêdu na stan skupienia, rodzaj i charakter wyró¿-
nia siê inkluzje:
1) sta³e, którymi mog¹ byæ wrostki tego samego lub ob-
cego minera³u, niekiedy równie¿ szkliwa naturalne; do fazy
sta³ej zalicza siê równie¿ substancje sta³e, takie jak np. bitu-
miny;
2) ciek³e, wype³niaj¹ce pustki wewn¹trz kryszta³ów; do
fazy ciek³ej zalicza siê wodê, wodne roztwory ró¿nych soli
(NaCl, KCl, CaCl
2
, NaHCO
3
, MgCl
2
i in.), skroplone (ciek³e)
gazy (CO
2
, CH
4
, H
2
S i in.) oraz ciek³e bituminy;
3) gazowe, wype³niaj¹ce pustki wewn¹trz kryszta³ów; do
fazy gazowej zalicza siê parê wodn¹, dwutlenek wêgla, azot,
c
f
Rys. 2. Mechanizm powstawania pierwotnych inkluzji ciek³ych: a szybki,
nierównomierny, wielowierzcho³kowy wzrost kryszta³u, b czêciowe
rozpuszczenie siê (wytrawienie) kryszta³u, c defekty wzrostu kryszta³u,
d blokowy wzrost kryszta³u, e zak³ócony wzrost kryszta³u w pobli¿u
pêkniêcia przypowierzchniowego, f obecnoæ na powierzchni kryszta³u
obcych substancji, którymi mo¿e byæ równie¿ ciecz (wg E. Roeddera 1982).
a
b
c
d
Rys. 3. Mechanizm powstawania wtórnych inkluzji ciek³ych: a pêkniêcia
i szczeliny wype³nia ciecz, która jest nastêpnie w wyniku procesu zabliniania
zamykana w krysztale-gospodarzu, b rozpuszczanie kryszta³u i prze-
mieszczanie siê cieczy w krysztale prowadzi do powstawania inkluzji
dendrytopodobnej, c kontynuacja procesu (b) prowadzi do rozproszenia
zamykanej cieczy, d efektem koñcowym procesu jest powstanie licznych
wakuoli wype³nionych ciecz¹ (wg E. Roeddera 1982).
gwód
S
krystaliczny
rekrystaliczny
amorficzny
roztwór wodny
ciek³e CO
2
gazowe CO
2
para
kierunek
wzrostu
kierunek
wzrostu
strefy
przyrostowe
kanalik -cieñ
inkluzji sta³ej
inkluzja
substancji
krystalicznej
L
G
a
b
Rys. 1. Schematyczne przedstawienie stanów skupienia inkluzji i ich
porednich stanów fazowych na diagramie cia³o sta³e ciecz gaz (S cia³o
sta³e, L ciecz, G gaz) (wg T. Leedera et al. 1986).
Rys. 4. Charakterystyczne inkluzje szmaragdów: a wrostki krystaliczne
obrastane przez kryszta³-gospodarza tworz¹ puste kanaliki wzrostowe
przebiegaj¹ce równolegle do osi krystalograficznej Z; b zwalnianie
a nastêpnie przyspieszanie procesu wzrostu minera³u-gospodarza powoduje
tworzenie siê charakterystycznych inkluzji zwanych gwodziami.
46
POLSKI JUBILER NR 1 (15) 2002
POLSKIE TOWARZYSTWO GEMMOLOGICZNE
A
tektoniczne, mog¹ wp³ywaæ na kszta³t i pokrój pewnych in-
kluzji. Do najwa¿niejszych czynników wp³ywaj¹cych na
wygl¹d, stan fazowy, stan skupienia i charakter wystêpuj¹-
cych w szmaragdach naturalnych inkluzji zalicza siê:
1) rodzaj wystêpuj¹cych ska³ towarzysz¹cych powstawa-
niu kryszta³ów;
2) sk³ad chemiczny cieczy w procesie hydrotermalnym;
3) warunki fizyczno-chemiczne procesów geologicznych
(temperatura i cinienie).
C
B
A
F
E
G
D
Rys. 5. Charakterystyczna dla szmaragdów afgañskich inkluzja wielofazowa
(objanienia patrz tabela).
Najbardziej charakterystyczne, a zarazem i diagnostycz-
ne inkluzje wystêpuj¹ce w szmaragdach naturalnych to in-
kluzje ciek³e i sta³e.
Inkluzje ciek³e w szmaragdach naturalnych, ze wzglêdu
na ich genezê, zalicza siê do syngenetycznych (pierwotnych)
lub epigenetycznych (wtórnych). Wype³niaj¹c¹ ciecz (jedna,
dwie, okazjonalnie w po³¹czeniu z inkluzjami gazowymi
i ma³ymi kryszta³ami reprezentuj¹cymi cia³a sta³e), stanowi
zwykle woda, roztwory wodne ró¿nego rodzaju soli (np. NaCl)
i metali ciê¿kich oraz mieszanina pary wodnej z dwutlen-
kiem wêgla. Wród rozpuszczonych substancji identyfikuje-
my sód, wapñ, potas, magnez, chlor, fluor, wêglany i jony
siarki. Czasem typowa dla szmaragdów jest obecnoæ w prze-
syconych inkluzjach ciek³ych kryszta³ów halitu, sylwinu i an-
hydrytu, a tak¿e, tak jak w przypadku ciek³ych inkluzji pier-
wotnych, obecnoæ kryszta³ów negatywnych z wype³nieniem
dwufazowym (ciecz, pêcherzyk gazowy) lub trójfazowym
(ciecz, pêcherzyk gazowy, kryszta³ halitu). Ciek³e inkluzje
pierwotne stanowi¹ porcje cieczy, które s¹ zamykane w cza-
sie wzrostu kryszta³u-gospodarza. Mechanizm powstawania
inkluzji pierwotnych pokazano na rys. 2. Sk³adaj¹ siê one
zwykle z jednej lub dwóch faz ciek³ych (dwie ciecze niemie-
szalne) wype³niaj¹cych pustki wewn¹trz kryszta³ów, czêsto
o pokroju kryszta³ów negatywnych. S¹ rozrzucone w krysz-
tale pojedynczo lub uk³adaj¹ siê wzd³u¿ stref przyrostu. Two-
rz¹ liczne roje (ang. swarms) wp³ywaj¹ce na obni¿enie prze-
zroczystoci kamieni; niekiedy s¹ tak gêste, ¿e nadaj¹ kamie-
metan (etan, propan i in.), wodór, tlen, siarkowodór, hel, ar-
gon i inne gazy szlachetne oraz zwi¹zki chlorowodorowe (ob-
serwowane w cieczy pêcherzyki gazu w gemmologii s¹ zna-
ne jako libelle);
4) wewnêtrzne pêkniêcia i szczeliny, defekty klasyfiko-
wane jako inkluzje, gdy zawieraj¹ ciecz lub gaz. Inkluzje mog¹
przybieraæ bardzo urozmaicone kszta³ty (hieroglificzne, siat-
kowe itp.), tworz¹c tzw. flagi, pióra lub skrzyd³a. Ob-
serwacje mikroskopowe tych inkluzji mog¹ wskazywaæ nie-
kiedy tylko na istnienie granic warstw lub ciemnych punk-
tów wskutek wewnêtrznego odbicia wiat³a;
5) wewnêtrzne linie wzrostu, linie zbliniaczeñ i strefo-
woci oraz strefy wzrostu. Strefowoæ mo¿e byæ zaznaczana
jako niewielka ró¿nica stopnia nasycenia barw¹ lub jako war-
stwy ma³ych, pierwotnych, ksenogenicznych kryszta³ów.
Wewnêtrzne linie wzrostu w okazach naturalnych s¹ zwykle
wzajemnie równoleg³e, natomiast strefy wzrostu przebiegaj¹
równolegle do p³aszczyzny dwucianu podstawowego i s³u-
pa heksagonalnego.
Bogactwo wiata mineralnego powoduje, ¿e poza trzema
podstawowymi stanami skupienia (sta³y, ciek³y i gazowy)
istnieje równie¿ wiele ich kombinacji, których mo¿liwe kon-
figuracje przedstawiono schematycznie
na rys. 1.
Ze wzglêdu na stan fazowy uk³adu
wyró¿nia siê inkluzje:
1) jednofazowe, którymi s¹ wrostki
sta³e, ciek³e lub gazowe (np. roztwory
pokrystalizacyjne lub dwutlenek wêgla);
2) wielofazowe (zwykle dwufazowe
lub trójfazowe), w których fazy wype³-
nienia powsta³y w czasie stygniêcia cie-
czy stanowi¹cej zawartoæ inkluzji;
obecnoæ fazy sta³ej (np. anhydrytu, ha-
litu, sylwinu i in.) jest wynikiem prze-
sycenia roztworu.
Rozwa¿aj¹c diagnostyczn¹ rolê ró¿-
nego rodzaju inkluzji wystêpuj¹cych w
szmaragdach naturalnych, nale¿y pod-
kreliæ, ¿e odzwierciedlaj¹ one zawsze
warunki fizyczne towarzysz¹ce zacho-
dz¹cym procesom geologicznym, w
wyniku których formowa³ siê kryszta³
macierzysty. Oczywicie póniejsze
warunki geologiczne, na przyk³ad ruchy
POLSKI JUBILER NR 1 (15) 2002
47
POLSKIE TOWARZYSTWO GEMMOLOGICZNE
Przyk³ady charakterystycznych inkluzji naturalnych i miejsca wystêpowania szmaragdów
Charakterystyka inkluzji
Miejsce wystêpowania
Wrostki berylu, pirytu i skaleni, a tak¿e inkluzje dwufazowe (roztwór soli-faza gazowa) i wielofazowe, o du¿ym bogactwie
wystêpuj¹cych faz (rys. 5). Obok solanki A, skroplonego dwutlenku wêgla B i pary wodnej C wystêpuj¹ dodatkowo dobrze
wykszta³cone kryszta³y halitu (NaCl) D i sylwinu (KCl) E oraz kryszta³y regularne F, romboedryczne (prawdopodobnie wêglany)
G i inne, o nieokrelonym jeszcze sk³adzie chemicznym. Ciek³y dwutlenek wêgla CO
2
zlokalizowany pomiêdzy solank¹ A i
pêcherzykiem gazowym C mo¿e mieæ, w zale¿noci od wielkoci pêcherzyka, charakterystyczny (diagnostyczny) kszta³t
pó³ksiê¿yca
Afganistan
Wrostki biotytu, aktynolitu i kalcytu; rzadziej apatytu, ilmenitu i tytanitu; tak¿e liczne inkluzje dwu- i trójfazowe
Australia Zachodnia
(okrêg Poona)
Rozproszone skupienia kryszta³ów bezbarwnego tremolitu i zielonego lub jasnobr¹zowego aktynolitu o pokroju ig³owym;
du¿e i ma³e, zaokr¹glone blaszki biotytu wystêpuj¹ce pojedynczo lub grupowo, inkluzje dwufazowe i niewielkie, okr¹g³e lady
³upliwoci; rzadko wrostki turmalinu, epidotu, apatytu, tytanitu i rutylu
Austria (Habachtal)
Bia³e blaszki biotytu, zwane niegiem i ciemne inkluzje punktowe
Inne charakterystyczne inkluzje to:
kryszta³y getytu i lepidokrokitu tworz¹ce inkluzje zwane pêdzlem
inkluzje ciek³e w postaci welonów, blaszki biotytu
kryszta³y biotytu, dolomitu, rutylu, talku
Brazylia
(Brumado, Bahia)
(Carnaiba)
(Santa Anna dos Ferros, Minas
Gerais; Itaberai, Goias)
(Santa Terezinha de Goias)
kryszta³y pirytu o pokroju szecianów, zaokr¹glone, czarne kryszta³y chromitu, mlecznobia³e p³ytki talku, przezroczyste lub
przewiecaj¹ce, czerwonawe p³ytki hematytu
Wrostki turmalinu o pokroju ig³owym, liczne drobne rysy przebiegaj¹ce równolegle do p³aszczyzny dwucianu podstawowego
Chiny (Yunan)
Kryszta³y negatywne o pokroju szecianów i prostopad³ocianów, u³o¿one równolegle do osi wyd³u¿enia kryszta³u, z wygl¹du
przypominaj¹ce przecinki, wype³nione ciecz¹ i pêcherzykiem gazowym (inkluzje dwufazowe) lub ciecz¹, pêcherzykiem
gazowym i kryszta³em dwój³omnym (inkluzje trójfazowe) oraz wrostki biotytu o pokroju p³ytkowym, grupowo u³o¿one
równolegle do p³aszczyzny dwucianu podstawowego
Indie
Inkluzje trójfazowe, sk³adaj¹ce siê z wodnego roztworu NaCl, kryszta³ów halogenków (np. halitu) i fazy gazowej (np. CO
2
), o
bardzo nieregularnych kszta³tach, u³o¿one skonie do cian s³upa heksagonalnego; inkluzje dwufazowe o kszta³cie chor¹gwi
zwane jardin (fr. ogródki). Inne charakterystyczne inkluzje to:
wrostki mineralne ró¿owego, br¹zowo¿ó³tawego lub br¹zowoczerwonego parisytu, zniekszta³cone romboedry kalcytu, wrostki
pentlandytu, pirotynu, pirytu i rutylu, inkluzje trójfazowe, inkluzje ciek³e i gazowe o kszta³cie welonów i odcisków palca,
dobrze wykszta³cone kryszta³y albitu i kwarcu
kanaliki wzrostowe oraz wyranie zaznaczona budowa strefowa i zbliniaczenia
d³ugie, dobrze wykszta³cone kryszta³y pirytu o ostrokrawêdzistych zarysach
inkluzje dwu- i trójfazowe (kryszta³ halitu, gaz i p³ynne CO
2
)
Kolumbia
(Gachala; Muzo)
(Gachala)
(Chivor)
(Somondoco)
Ciek³e inkluzje o kszta³cie piór krzy¿uj¹ce siê pod k¹tem 90°, inkluzje dwufazowe zawieraj¹ce du¿e pêcherzyki gazowe,
kanaliki wzrostowe przebiegaj¹ce równolegle do osi krystalograficznej Z oraz wyranie zaznaczone heksagonalne strefy wzrostu
Nigeria
Inkluzje ciek³e o kszta³cie chor¹gwi, inkluzje dwu- i trójfazowe oraz wrostki miki o pokroju p³ytkowym, czarne wrostki
chromitu, jasnozielone wrostki albitu, romboedry dolomitu, szecienne wrostki gersdorffitu, równoleg³e kanaliki wzrostowe,
ma³e kryszta³y fenakitu, a tak¿e wyranie zaznaczona wielok¹tna budowa strefowa
Pakistan
Liczne wrostki aktynolitu o pokroju listewkowym tworz¹ce z wrostkami biotytu tzw. strukturê trzciny bambusowej, a tak¿e
sporadycznie wystêpuj¹ce kryszta³y fluorytu i turmalinu
Rosja
Zaokr¹glone, br¹zowawe p³ytki ³yszczyków; tak¿e metalicznie po³yskuj¹ce, o³owianoszare ziarna molibdenitu oraz zakrzywione,
rozprzestrzeniaj¹ce siê od punktu centralnego rysy i pêkniêcia naprê¿eniowe, o postaci piór lub chor¹gwi
RPA (Transwal)
Inkluzje dwufazowe (ciecz-gaz) i trójfazowe; krótkie, grube, wype³nione ciecz¹ kanaliki wzrostowe u³o¿one równolegle do osi
krystalograficznej Z; mikroskopijne kryszta³y bezbarwnego muskowitu i szarego lub ¿ó³toszarego biotytu; rzadziej kryszta³y
apatytu, kwarcu, ortoklazu i szmaragdu
Tanzania
Kana³y wzrostowe z wype³nieniem dwu-, trójfazowym i polikrystalicznymi substancjami mineralnymi; silnie skorodowane
wrostki biotytu, flogopitu, turmalinu i hornblendy; kana³y wzrostu u³o¿one równolegle do osi krystalograficznej Z; rysy z
pomarañczowobr¹zowym wype³nieniem (prawdopodobnie zwi¹zki ¿elaza)
Turcja
Kryszta³y albitu i zaokr¹glone kryszta³y kwarcu
USA
Ciemnobrunatne lub czarne wrostki biotytu i innych ³yszczyków wystêpuj¹cych w formie drobnych i nieregularnych,
zaokr¹glonych blaszek przypominaj¹cych kruszyny chleba; delikatne, punktowe inkluzje powoduj¹ce zmêtnienie lub daj¹ce
opalizuj¹cy wygl¹d kamienia; rzadko kryszta³y aktynolitu o pokroju ig³owym oraz inkluzje dwufazowe i wyranie zaznaczona
budowa strefowa; br¹zowe wrostki krystaliczne biotytu i flogopitu, dwój³omne kryszta³y aktynolitu i tremolitu o pokroju
ig³owym lub prêcikowym, prostok¹tne lub kwadratowe kryszta³y negatywne z wype³nieniem dwufazowym, strefowoæ barwy,
cechy wzrostu, zablinione pêkniêcia z mikroskopijnymi inkluzjami ciek³ymi
Zambia
Wyd³u¿one, bezbarwne i zakrzywione, ig³owe kryszta³y tremolitu, niekiedy tworz¹ce niezorientowane skupienia w³ókniste.
Inne charakterystyczne inkluzje:
wrostki granatów pokryte skorupk¹ limonitu; kryszta³y albitu, aktynolitu, hematytu, muskowitu, pirotynu i skaleni oraz
strefowa zmiennoæ barwy
kryszta³y flogopitu i muskowitu o pokroju p³ytkowym, p³ytki chromitu i limonitu oraz inkluzje ciek³e o kszta³cie chor¹gwi
Zimbabwe
(Sandawana)
(Chikwande, Filabusi, Novello)
48
POLSKI JUBILER NR 1 (15) 2002
POLSKIE TOWARZYSTWO GEMMOLOGICZNE
niowi mleczne zabarwienie. Bardzo charakterystyczne s¹ in-
kluzje pierwotne tworz¹ce skupienia zwane ogródkami (fr.
jardin), jak równie¿ kryszta³y negatywne z wype³nieniem
dwufazowym (ciecz, pêcherzyk gazowy) lub trójfazowym
(ciecz, pêcherzyk gazowy, kryszta³ halitu lub szmaragdu), albo
w postaci pojedynczych inkluzji jednofazowych (ciecz). Cie-
k³e inkluzje wtórne stanowi¹ ciecze wnikaj¹ce w szczeliny
³upliwoci i pêkniêcia powsta³e ju¿ po krystalizacji kryszta-
³u-gospodarza. Powstaj¹ one w wyniku zabliniania szczelin
(ang. healing process). Mechanizm powstawania wtórnych
inkluzji ciek³ych pokazano na rys. 3. Pêkniêcia i szczeliny
wype³nia ciecz, która jest nastêpnie w wyniku procesu za-
bliniania zamykana w krysztale-gospodarzu. Rozpuszcza-
nie kryszta³u i przemieszczanie siê cieczy w krysztale pro-
wadzi do powstawania inkluzji dendrytopodobnej, a konty-
nuacja tego procesu powoduje rozproszenie zamykanej cie-
czy. Efektem koñcowym procesu jest powstanie licznych wa-
kuoli wype³nionych ciecz¹. Wtórne inkluzje ciek³e wystêpu-
j¹ w postaci inkluzji wielo- lub jednofazowych, tworz¹cych
zwykle ró¿nego rodzaju chmury i smugi zwane welonami,
chor¹gwiami lub odciskami palców (ang. finger-prints,
uk³ad wewnêtrzny przypomina linie papilarne).
Inkluzje sta³e w szmaragdach naturalnych reprezento-
wane s¹ przez wszystkie trzy typy wrostków krystalicznych.
Sta³e inkluzje protogenetyczne wystêpuj¹ najczêciej
w szmaragdach zwi¹zanych z pegmatytami i ³upkami mi-
kowymi. Do inkluzji w szmaragdach zwi¹zanych ze ska³a-
mi pegmatytowymi nale¿¹ wrostki apatytu, kwarcu, skale-
ni, miki i czarnego turmalinu, natomiast w szmaragdach
zwi¹zanych z ³upkami mikowymi (np. ze z³ó¿ w Egipcie,
Rosji i Zimbabwe) nale¿¹ wrostki aktynolitu, kwarcu, miki
i czarnego turmalinu. Wiêkszoci z nich towarzysz¹ kanali-
ki wzrostowe równoleg³e do osi optycznej i zarazem do osi
krystalograficznej Z, powsta³e w wyniku defektów sieci (ka-
naliki, cienie inkluzji sta³ej), wystêpuj¹cych nad wrost-
kiem obrastanym przez kryszta³ szmaragdu (rys. 4 a).
W wielu przypadkach, gdy proces wzrostu minera³u-gospo-
darza zostaje z ró¿nych powodów zwolniony, a nastêpnie
przyspieszony, tworz¹ siê charakterystyczne inkluzje zwa-
ne przez gemmologów gwodziami. Proces ten wygl¹da
w ten sposób, ¿e w minerale-gospodarzu zaczyna krystali-
zowaæ inny minera³, który tworzy d³ug¹ syngenetyczn¹ in-
kluzjê krystaliczn¹, u³o¿on¹ zgodnie z kierunkiem wzrostu
(rys. 4 b). Zwolnienie wzrostu minera³u-gospodarza wywo-
³uje zwiêkszenie wymiaru inkluzji, g³ównie poprzecznego,
powoduj¹c powstanie g³ówki. Sta³e inkluzje syngenetycz-
ne wystêpuj¹ g³ównie w szmaragdach kolumbijskich, a sta-
nowi¹ je wrostki: kalcytu o pokroju romboedrycznym, mo-
siê¿no¿ó³tawego pirytu, br¹zowawego pirotynu i bezbarw-
nego kwarcu. Sta³e inkluzje epigenetyczne wystêpuj¹
w szmaragdach naturalnych niezwykle rzadko, a zalicza siê
do nich jedynie wrostki ilmenitu i hematytu.
W szmaragdach naturalnych zidentyfikowano nastêpuj¹-
ce inkluzje sta³e (wrostki mineralne): aktynolit, albit, amfi-
bole, andezyn, ankeryt, apatyt, baryt, beryl, byssolit, chloro-
apatyt, chloryty, chromit, chryzoberyl, cyrkon, dolomit, dra-
vit, enstatyt, epidot, fluoryt, gersdorffit, getyt (limonit, lepi-
dokrokit), granat, halit, hematyt, ilmenit, ilmenorutyl, kalcyt,
kasyteryt, kobaltyt, kummingtonit, kwarc, magnetyt, magne-
zyt, miki (biotyt, flogopit, fuchsyt, muskowit), molibdenit,
monacyt, ortyt, parisyt, pentlandyt, petalit, picotyt, pirochlor,
pirotyn, piryt, ralstonit, rutyl, skalenie (ortoklaz), spinel, stau-
rolit, sylwin, talk, thoryt, tremolit, turmalin, tytanit, uraninit.
Z gemmologicznego punktu widzenia do diagnostycznych
inkluzji wystêpuj¹cych w szmaragdach naturalnych, a zwi¹-
zanych z miejscem wystêpowania i pozwalaj¹cych na ich
odró¿nienie od kamieni syntetycznych, nale¿¹ inkluzje ze-
stawione w tabeli.
Autor serdecznie dziêkuje Panu prof. dr hab. Andrzejowi Koz³owskiemu
z Uniwersytetu Warszawskiego za cenne uwagi i konsultacjê merytoryczn¹
maszynopisu.
Literatura:
GIA: Gem Identification Laboratory. GIA 1985, s. 5-8.
E. Gübelin: On the nature of mineral inclusions in gemstones. J. of Gemo-
logy, 1969, Vol. 11, 149-192.
E. Gübelin, J. Koivula: Bildatlas der Einschlusse in Edelsteinen. ABC Ver-
lag, Zurich 1986.
A. Koz³owski et. al.: Emeralds from Somondoco, Colombia: chemical com-
position, fluid inclusions and origin. Neues Jahr. Miner. Abb. 1988, 159,
Nr 1, 23-49.
O. Leeder et. al.: Einschlusse in Mineralen. VEB Deutscher Verlag, Leipzig
1987.
E. Roedder: Fluid inclusions in Gemstones: Valuable Defects. IGC Proce-
edings, GIA, 1982, 479-502.
D. Schwarz: The importance od solid and fluid inclusions for the characteri-
zation of natural and synthetic emeralds. The emerald. AFG, Paris 1998.
J. Sinkankas: Emerald and other beryls. Chilton Book Company, Radnor
1981.
J. Sinkankas, P. Read: Beryl. Butterworths, London 1986.
T. Sobczak N. Sobczak: Inkluzje w problematyce diagnostycznej kamieni
szlachetnych i ozdobnych. Acta Universitatis Wratislaviensis, 1996, No
1784, 47-55.
T. Sobczak N. Sobczak: Szmaragdy. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 1998.
T. Sobczak N. Sobczak: Wielka encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdob-
nych. Wyd. Naukowe PWN SA, Warszawa 1998.
T. Sobczak N. Sobczak: Rzeczoznawstwo kamieni szlachetnych i ozdobnych
t I. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 2001.
R. Webster, P. Read: Gems. Butterworths, London 1994.
POLSKI JUBILER NR 1 (15) 2002
49
POLSKIE TOWARZYSTWO GEMMOLOGICZNE
Nefryt a nefrytoidy
sku w masywie serpentynitowym Jor-
danowa l¹skiego ko³o Sobótki. Jest to
jedyne w Polsce dobrze udokumentowa-
ne wyst¹pienie tych ska³; znane ju¿ by³o
w neolicie. Jak podaj¹ zapiski historycz-
ne, ludy zamieszkuj¹ce okolice lê¿y
i Raduni stosowa³y od³amki serpenty-
nitowe do wyrobu m.in. siekier, no¿y,
motyk i toporów wojennych. Zapewne
te¿ przy tej okazji wykorzystywano
obecny tam nefryt. Swego czasu kamieñ
ten nale¿a³ do najcenniejszych surow-
ców mineralnych w Europie.
Ojczyzn¹ nefrytu s¹ Chiny, gdzie
dziêki swej piêknej barwie kamieñ ten
od wieków by³ cennym materia³em ju-
bilerskim i rzebiarskim. Wród klejno-
tów znajduj¹cych siê w skarbcu pa³acu
cesarskiego w Pekinie za najdoskonal-
sze arcydzie³o sztuki jubilerskiej ucho-
dzi bukiet chryzantem, w którym listki
kwiatów zosta³y wykonane w³anie z ja-
snozielonego nefrytu. W wierzeniach
ludowych kamieñ ten uwa¿ano za wiê-
ty. Stanowi³ równoczenie symbol ludz-
kich cnót, zw³aszcza piêciu najwa¿niej-
szych: mi³osierdzia, skromnoci, odwa-
gi, sprawiedliwoci i m¹droci, oraz
uczciwoci, grzecznoci, czystoci oby-
czajów, walecznoci i wiernoci. Rów-
nie¿ na pó³kuli po³udniowej kamieñ ten
by³ czczony od wieków m.in. przez lud-
noæ tubylcz¹ na Nowej Zelandii, gdzie
wyrabiano z niego amulety, kolczyki,
d³uta, groty, strza³y, no¿e i m³otki.
Najbogatszym kontynentem pod
wzglêdem wystêpowania i zasobnoci
z³ó¿ nefrytu jest Azja. Z³o¿a nefrytu
znajduj¹ siê g³ównie w Chinach i na
Syberii. Szczególn¹ rolê w ich odkry-
ciu i opisaniu odegrali polscy uczeni,
przede wszystkim K. Bohdanowicz,
A. Czerski, B. Dybowski, L. Jaczewski.
Jak ju¿ wspomniano, nefryt w Jor-
danowie l¹skim, a tak¿e w innych
miejscach wiata wystêpuje w obrêbie
ska³ serpentynitowych. S¹ to utwory
metamorficzne, powsta³e z przeobra¿e-
nia pierwotnych ultramafitów i mafitów.
Tym z³o¿onym procesom przemian pod-
lega³y dominuj¹ce w nich krzemiany
magnezu i ¿elaza, tj. oliwiny i pirokse-
ny, daj¹c w efekcie nagromadzenia mi-
nera³ów serpentynowych (antygoryt, li-
zardyt, chryzotyl). Obok reliktów oli-
winowych i piroksenowych w ska³ach
tych przewa¿aj¹ wiêc produkty serpen-
tynizacji w postaci wymienionych wy-
¿ej minera³ów, ale tak¿e magnetyt, chro-
mit, wêglany (magnezyt) oraz minera³y
grupy SiO
2
(chalcedon, opal).
Wies³aw Heflik, Lucyna
Natkaniec-Nowak
*
Doæ czêsto na licznie organizowa-
nych obecnie w kraju i za granic¹ gie³-
dach zbieracze i kolekcjonerzy prezen-
tuj¹ okazy ska³, których kolorystyka,
faktura powierzchni i zwiêz³oæ wska-
zywa³yby jednoznacznie, ¿e jest to ne-
fryt. Tymczasem w rzeczywistoci s¹ to
b¹d znefrytyzowane serpentynity, b¹d
te¿ serpentynity w³aciwe. Prawid³owe
okrelenie charakteru takiej ska³y nie
jest ani proste, ani bezporednie. W tym
celu nale¿a³oby wykonaæ kompleks ba-
dañ fazowych, g³ównie mikroskopo-
wych, rentgenograficznych i chemicz-
nych, by na ich podstawie móc wypo-
wiedzieæ siê, czy okazem jest nefryt, czy
raczej nefrytoid. Niemniej tego w³anie
nale¿y oczekiwaæ od kolekcjonerów i zbie-
raczy minera³ów, ska³ i skamienia³oci
koniecznej profesjonalnoci popartej
podstawami naukowymi.
Na wstêpie nale¿y wyjaniæ, czym
z punktu widzenia petrografii, a zatem
i gemmologii, jest sam nefryt. Bior¹c pod
uwagê z³o¿ony sk³ad mineralny, odpo-
wied jest prosta jest to niew¹tpliwie
ska³a. Cechuje siê ona na ogó³ ciemno-
zielonym zabarwieniem, du¿¹ zwiêz³o-
ci¹, licznymi ró¿nobarwnymi przerosta-
mi lub u¿yleniami, co nadaje jej cieka-
w¹ fakturê, zw³aszcza po wypolerowa-
niu powierzchni. Buduj¹ j¹ g³ównie am-
fibole szeregu tremolitaktynolit, wystê-
puj¹ce w skale w ró¿nych proporcjach
ilociowych. Niekiedy jest to mieszani-
na aktynolitu i ferrotremolitu, a niekiedy
prawie sam tremolit. Minera³y te tworz¹
bez³adne skupienia wzajemnie przerasta-
j¹cych siê, pogiêtych drobnych w³ókien,
daj¹cych strukturê pilni. Ten rodzaj bu-
dowy wewnêtrznej nefrytu decyduje
o jego du¿ej zwiêz³oci i wytrzyma³oci.
Obok wymienionych sk³adników w ska-
le tej pojawiaj¹ siê w ladowych ilociach
równie¿ minera³y z grupy chlorytów,
g³ównie klinochlor. Czêsto tak¿e obser-
wuje siê drobne ¿y³ki ubogiego w FeO
jasnego tremolitu m³odszej generacji czy
te¿ ró¿owawe przerosty zoisytowo-diop-
sydowe.
Obecnoæ tych minera³ów, które
w zasadniczy sposób wp³ywaj¹ na ko-
lorystykê ska³y, jest typowa w³anie dla
nefrytu wystêpuj¹cego na Dolnym l¹-
50
POLSKI JUBILER NR 1 (15) 2002
[ Pobierz całość w formacie PDF ]